Odin boerderij De Beersche Hoeve brengt boekweit terug in Brabant

Velden met bloeiende boekweit die zoemden met insecten maakten eeuwenlang deel uit van het Brabantse landschap. Vincent van Gogh schreef vanuit Etten aan zijn broer: “de boekweit staat heerlijk wit in bloei.” Er werd pap gemaakt van de zaden, pannenkoeken en balkenbrij. De boekweitvelden zijn allang verdwenen uit Brabant en andere plekken in Nederland. De Odin-boerderij gaat boekweitzaad vermeerderen en beschikbaar maken. Janneke Benschop (veredelaar) en Teun Luijten (directeur) van De Beersche Hoeve vertellen hoe ze dat gaan doen.

Boekweit weer terug in Nederland

Boekweit maakt een come back in Nederland. Dit komt vooral door De Boekweit Coöperatie, die zich hier al jaren voor inzet. Toen Peter Brul van deze organisatie in gesprek kwam met Teun Luijten van De Beersche Hoeve, bleek dit perfect te passen bij het doel van de Odin-boerderij: bijdragen aan natuurvriendelijke teelten, meer diversiteit in voedingsgewassen en vrij zaadgoed waar iedereen zelf mee kan telen en veredelen.

Samen met De Boekweit Coöperatie en geholpen door een startsubsidie van de Stuurgroep Landbouw Innovatie Noord-Brabant (LIB), brengt de boerderij boekweit nu weer terug in Brabant. In eerste instantie door zaadgoed van het veel gebruikte ras Drushina te vermeerderen voor akkerbouwers die hiervoor belangstelling hebben. In de tweede plaats door het veredelen van de bijna verloren gegane Brabantse Grijze Zandboekweit, zodat ook deze voor grootschalige teelt gebruikt kan worden.

De velden zijn nu zoo mooi hier, het koren wordt binnengehaald en de aardappels worden rijp en hun loof begint te verdorren en de boekweit staat heerlijk wit in bloei

Vincent van Gogh aan zijn broer Theo – 5 augustus 1878 – Etten

Boekweit ideaal voor Brabantse bio-landbouw

“Brabant wil in 2030 naar 15% biologische landbouw” aldus Teun. “Daarvoor moet er nog 27.000 ha aan bio-landbouw bij, wat er niet vanzelf gaan komen. Er zijn daar veel Natura 2000-gebieden waar boeren gebonden zijn aan allerlei beschermingsmaatregelen. Boekweit is ideaal voor hen. Het heeft geen bestrijdingsmiddelen, bemesting of beregening nodig. Het groeit op schrale gronden en er komen heel veel insecten op af. En het brengt hetzelfde op als graan. Ideaal dus.”

“Voor de vruchtwisseling is het ook ideaal omdat boeren normaal niet met duizendknopigen, zoals boekweit, werken. Dus het kan overal toegepast worden. Het heeft geen grondgebonden ziektes en het maakt fosfaat vrij in de bodem, wat voordelig kan zijn voor de volgende teelt.”

2024: oogst van Brabantse boekweit op De Beersche Hoeve. Links: Luc Schoonen, rechts Janneke Benschop

Terugbrengen Brabantse Grijze Zandboekweit

Een van de doelen van De Beersche Hoeve is om het oude landras Brabantse Grijze Zandboekweit weer terug te brengen in Brabant. Maar hoe breng je een ras terug dat er niet meer is? Teun: “De Boekweit Coöperatie kwam uit bij GraanGeluk in Wageningen. Dat kwam voort uit het werk van de in 2019 overleden Loek Hilgers, die zich bezig hield met oude, nagenoeg verdwenen landrassen. Het bleek dat die een big bag hadden waar de Brabantse Grijze in zou zitten. Het bleek dat er verschillende soorten boekweit door elkaar zaten, dus dat moest geschoond worden, en toen bleef de Brabantse Grijze over. Ook was er nog een partij uit België en een andere partij van Loek Hilgers, maar daarin was de Brabantse Grijze al helemaal verdrongen door andere boekweit.”

Vergelijken met Drushina

“We hebben de Brabantse Grijze als test in juni 2024 gezaaid op een halve hectare en die in september en oktober geoogst. Tussendoor hebben we metingen en bemonsteringen gedaan en het vergeleken met de Drushina die we ook hadden ingezaaid. Drushina is op dit moment het meest gebruikte boekweitras. Het heeft een hoge opbrengst en een grote korrel. Het is makkelijk voor de boer, fijn voor de verwerking en heeft een goede smaak. Maar er is geen Nederlands zaadgoed van, dus dat moest uit Zwitserland komen.”

Janneke: “We zagen dat de kiemkracht van de Brabantse Grijze uit de big bag de helft van de Drushina was. Dat moet na het eerste jaar vermeerdering al een stuk beter zijn.”

Goed uitgangspunt voor veredeling

Janneke: “De Brabantse Grijze Zandboekweit heet zo omdat het een vrij klein glad grijs zaadje is en omdat het werd geteeld op de Brabantse zandgronden. De meeste Chinese en Russische rassen, zoals Drushina, zijn grote driehoekige zaden. Daarom was de vraag hoe de opbrengst van de Brabantse Grijze zou zijn. Die bleek in 2024 bijna gelijk te zijn aan de Drushina, maar de opbrengst aan stro is veel hoger omdat de plant heel groot wordt."

"Het afgelopen jaar was qua bodem- en weersomstandigheden heel extreem, dus het is nog de vraag hoe het ras zich houdt in andere jaren. Drushina vormt zijn korrel wel veel sneller. Je kan merken dat de Brabantse Grijze jarenlang niet veredeld is. Evengoed hebben we een goed uitgangspunt om verder mee te veredelen en te telen. De opbrengst, fenotype en kiemkracht van het zaad dat we nu hebben, zijn allemaal goed. We weten alleen nog niet hoe het in de verwerking gaat: hij moet bijvoorbeeld gepeld worden. Hoe gaat dat met dat kleine harde zaad? Dat soort zaken willen we dit jaar onderzoeken.”

Glutenvrij schonen en pellen

“Het Molenaarsgilde heeft een molenaar die het kan pellen” aldus Teun. “En de Boekweit Coöperatie heeft een hele schoningslijn aangeschaft, voor 100% biologische en glutenvrije schoning. Boekweit is glutenvrij, maar het moet natuurlijk niet verwerkt worden in machines die granen verwerken waar gluten inzitten.

Registreren Brabantse Grijze

“Een punt is wel dat de Brabantse Grijze niet als ras geregistreerd staat” zegt Janneke. “Je kunt het daarom nog niet verhandelen. Dus je moet onderzoeken waar een ras aan moet voldoen om geregistreerd te kunnen worden.”

Teun: “Er is geen procedure voor het aanmelden van boekweit in Nederland. Er gaan allerlei instanties over die ook niet goed wisten wat ze met ons verzoek moesten, maar Janneke heeft het uitgezocht. Een dergelijke aanmelding moet uiteindelijk worden ingediend bij het CPVO (Community Planned Variety Office, red.). Dan wordt het nog 3 of 4 jaar extern getest en dan pas komt het op de markt. Hiervoor moet een zeer nauwkeurige beschrijving gemaakt worden van de eigenschappen van het ras en hoe die zich verhouden tot andere boekweitrassen."

"Daarom wordt in 2025 een rassenvergelijking opgezet waarin de Brabantse Grijze Zandboekweit qua opbrengst, oogsttijd en andere zaken, vergeleken kan worden met 8 à 9 andere rassen. Dus in 2025 gaan we die andere rassen uitzaaien en daar zetten we de Brabantse Grijze naast. Dan kunnen we vergelijken. Daarnaast gaan we ook selecteren binnen de Brabantse Grijze.”

Janneke: “Je wilt natuurlijk een ras dat interessant is voor de boer. Dat hele vegetatieve, dat wilde, dat moet uit de Brabantse Grijze. We willen een eerdere bloei, een eerdere afrijping, grotere zaden, meer bloemen op een bloemtros… Dat zijn allerlei kenmerken waardoor hij efficiënter zijn zaad kan produceren.

Boeren kunnen kennismaken met boekweit

Teun: “We krijgen nu al veel vraag naar deze boekweit, maar daar kunnen we nu dus nog niks mee. Wij gaan eerst werken aan de veredeling van de Brabantse Grijze. We hebben daarnaast het basiszaad van de Drushina ingekocht in Zwitserland en vermeerderd. Dat is nu voor boeren beschikbaar om zelf mee te telen of te vermeerderen. En zo voorkomen we dat er bij ons vermenging van beide soorten ontstaat. We kunnen boeren vast kennis laten maken met boekweit en na verwerking via bakkerij Van der Westen en de Boekweit Coöperatie kan het naar Odin toe. De hoeveelheid boekweit die Odin nu verkoopt, zou volgend jaar al in Brabant geteeld kunnen worden met de Drushina. Wij zorgen dat er teelt is bij anderen en we regelen de afzet.”

De boekweit bloeit opnieuw in Brabant op de proefvelden op De Beersche Hoeve

Boekweit past bij Beersche Hoeve & Odin

“Het herintroduceren van de boekweitteelt in Brabant met een oud landras past heel goed bij de uitgangspunten van De Beersche Hoeve” zegt Janneke. “Het draagt bij aan de lokale productie, het is goed voor de bijen en de biodiversiteit en de vruchtwisseling op de akker. De opbrengst is goed en het heeft geen ziektes. En het is ook mooi om te zien, het is gewoon een bloemenweide!”

Teun: “Het is ook heel leuk dat de Brabantse Grijze een oud Brabants landras is. Op deze gronden hóórt gewoon boekweit te staan. Vijf eeuwen lang was het volksvoedsel voor de Brabanders”

Dromen van De Efteling en Vincent van Gogh

Teun: “De Efteling gebruikt veel boekweit voor de poffertjes. Ik ga meteen een beetje dromen… De Efteling is heel goed in verhalen vertellen en boekweit is een sprookjesachtig gewas. Het heeft eigenlijk geen nadelen. Hartstikke mooi wanneer zij Brabants boekweit zouden gebruiken in plaats van Chinese boekweit, toch? Daar komt bij dat onlangs het Vincent van Gogh Nationaal Park is opgericht. Van Gogh liep vroeger door de boekweit en hij heeft het ongetwijfeld gegeten. Dit soort verhalen kan helpen. Dat is ook een reden waarom we er enthousiast over zijn.”

Veredelen boekweit niet makkelijk

Janneke: “Boekweit is niet makkelijk te veredelen. Het is erg afhankelijk van kruisbestuiving door andere planten in het veld en heeft zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen op één plant, die niet tegelijk rijp worden. Dat kan het lastig maken om één raskenmerk met veredeling te fixeren. Maar het is ook een gewas dat niet, zoals een courgette, er zoveel mogelijk hetzelfde uit hoeft te zien. Na een paar generaties selectie verwachten we al meer uniformiteit en efficiëntie te bereiken in de zaadproductie. Daarnaast verwachten we veel van de smaak, want andere grijsbruine rassen zijn erg smaakvol. Ze zijn wel moeilijker te pellen.“

Rol Odin

Teun: “Odin is de aanvrager van de subsidie van het boekweitproject bij het LIB. En Odin verkoopt al Nederlandse boekweit en kan het ook verpakken, dus dat is een goed kanaal om het af te zetten. Theo Boon houdt zich daar namens Odin mee bezig, samen met de Boekweit Coöperatie. Bakkerij Van der Westen is ook op zoek naar goed boekweitmeel, dus dat komt goed uit. Het wordt natuurlijk wel vrij zaadgoed, dat is belangrijk voor ons, dus iedereen kan ermee verbouwen en veredelen.”

Boekweit op je bord

“Je vindt boekweit al in veel producten zonder dat je het weet” aldus Janneke. “Bijvoorbeeld in meel voor pannenkoeken en poffertjes, of als bindmiddel. Het kan ook in salades in plaats van bulgur. Het wordt ook verwerkt in likeurtjes, bier, pasta’s, etc. Het is heel voedzaam, in principe glutenvrij en altijd ‘volkoren’. Dus vergeleken met zeer bewerkte tarwe is het gezonder, maar volkorentarwe en boekweit hebben vergelijkbare voordelen.. Het is trouwens geen graan, boekweit behoort tot de duizendknoopfamilie, dus het is verwant aan zuring en duizendknoop.

Teun: “We zijn nog wel op zoek naar een lekker Brabants gerecht met boekweit. Balkenbrij klinkt niet zo lekker.”

Fijn voor insecten

Teun: “Naast dat het geen bestrijdingsmiddelen en bemesting nodig heeft, is het erg fijn voor insecten. Honingbijen vliegen er graag op. In de planten ernaast ontstaat daardoor meer ruimte voor andere insecten.”

Janneke: “Voor imkers is boekweit daarom aantrekkelijk. Het kan ook in een bloemenrand langs akkers staan. Boekweithoning is trouwens erg lekker!”

Hoe verder met Brabantse boekweit?

Teun: “Odin heeft natuurlijk ervaring met de verkoop van Nederlandse Drushina. De boekweit die wij nu telen kan door de Boekweit Coöperatie geschoond, verwerkt en verpakt worden. In augustus wordt het geoogst, dan moet het nog gepeld en verder verwerkt worden en dan is het begin volgend jaar in de winkels. Akkerbouwers kunnen het zaad ook bij ons gaan kopen. De introductie van de Brabantse Grijze kan nog een paar jaar duren, totdat de aanmeldprocedure is voltooid. Maar dan hebben we een prachtig gewas weer teruggebracht op Brabantse bodem.”

Het oogsten van boekweit in Frankrijk, uit het 'English Illustrated Magazine' 1886

Boekweit in Nederland

In de 14e eeuw kreeg boekweit een steeds grotere rol in de Nederlandse landbouw en in de keuken. Het was vervolgens vijf eeuwen lang één van de belangrijkste gewassen op de zandgronden, van Groningen tot Limburg en van de Achterhoek tot en met het Gooi én het was dagelijks voeding voor de Nederlandse bevolking. Boekweit is nu behoorlijk onbekend bij het grote publiek, maar toch importeert Nederland nog grote hoeveelheden, voor circa zestig miljoen euro per jaar.

Met de teloorgang van de biodiversiteit in het Nederlandse landschap en in de landbouw en de noodzaak om een gezonder eetpatroon te ontwikkelen, is er weer behoefte aan Nederlandse boekweit. Dat geeft een enorme reductie van de afgelegde food miles. Biologische boekweit komt vooral uit Binnen Mongolië in China. Die korrels, vlokken of pannenkoeken hebben zo’n 24.000 km afgelegd voordat ze bij u en mij op het bord liggen. De Nederlandse boekweit die Odin verkoopt heeft dan hoogstens 200 á 300 km afgelegd, een reductie van de food miles met 99%. De nieuwe boekweitteelt begon in 2017 met een perceeltje van 1 ha, het afgelopen jaar waren er 35 telers met zo’n 120 ha boekweit, verspreid over 7 provincies, met een kern in Drenthe. Er is in oktober 2024 een zogenaamde multistakeholder coöperatie opgericht: De Boekweit Coöperatie.

De korrels kunnen verwerkt worden als pap (grutten en gebroken korrels),voor de warme maaltijd (geroosterde hele korrels als kasha), als risotto of in een salade. Als meel voor pannenkoeken, samen met een ander graan wat gluten bevat.

Balkenbrij is een vanouds bekend gerecht waarbij het meel, samen met restjes vlees en bouillon een soort cake vormt waarvan de plakken worden gebakken. In Japan maakt men soba-noedels van boekweit.

Bron: De Boekweit Coöperatie